Trong bóng tối tĩnh lặng của một đầm lầy Taranaki, những dáng hình tổ tiên – những đường xoắn uốn lượn, những cánh tay vặn mình khắc trên gỗ tōtara – vẫn nằm yên chờ đợi dưới lòng đất. Được chôn giấu gần hai thế kỷ, những tấm epa (phù điêu gỗ) này không chỉ mang sức mạnh của nghệ thuật Māori mà còn giữ nhịp đập tinh thần đã vượt qua chiến tranh, lưu lạc và thời gian. Việc chúng được tìm thấy hé mở sức mạnh phi thường của nghệ thuật chạm khắc gỗ Māori – một truyền thống sống động, nối tiếp tiếng nói của tiền nhân qua từng thế hệ.
Bị chôn dưới núi: Hành trình của Epa Motunui
Những tấm epa Motunui được giấu xuống đầm lầy Peropero vào những năm 1820 bởi các bậc trưởng lão, khi họ linh cảm xung đột sắp tới giữa người Māori và thực dân châu Âu ngày càng leo thang. Năm tấm phù điêu từng là một phần của pātaka, kho chứa dựng trên cao, nơi cất giữ lương thực và vật phẩm quý – đã được đặt xuống lớp bùn và nước một cách cẩn trọng. Khi những cuộc chiến súng hỏa mai quét qua Taranaki, những người chôn giấu chúng bị giết hoặc phải ly tán. Ký ức truyền miệng phai dần, câu chuyện về epa chỉ còn lại như một tiếng vọng mơ hồ.
Hơn một thế kỷ sau, vào năm 1971, một rãnh đào trên trang trại cắt ngang đầm lầy đã để lộ một mảnh gỗ tōtara chạm trổ lạ thường. Nghệ nhân Melville Manukonga ngay lập tức nhận ra phong cách Taranaki độc bản: cặp lông mày hình đỉnh núi sắc sảo, các đường nét căng đầy và thân hình xoắn vặn mang năng lượng gần như chuyển động. Những gì ngủ yên dưới lòng đất bắt đầu thức giấc và tổ tiên như đang trở về.
Whakairo: Hơn cả nghệ thuật trang trí
Những đường nét uốn lượn của chạm khắc Māori – vòng xoắn, gờ nổi, các chi thể đan cài – không đơn thuần là họa tiết trang trí. Đó là một dạng kiến trúc văn hóa. Mỗi vật được chạm khắc, từ rìu, hộp lông chim đến toàn bộ mặt tiền của nhà họp truyền thống đều thể hiện whakapapa (phả hệ), thần thoại và mối liên kết của nghệ nhân với đất mẹ. Gỗ được chọn để chạm khắc luôn trải qua nghi lễ bởi những cây thuộc về thần Tāne được xem như thực thể sống; khi được khắc nên hình, chúng trở thành nơi lưu giữ hiện diện và sức mạnh của tổ tiên.
Tầng ý nghĩa sâu xa ấy được dệt trong từng đường cong và họa tiết. Các tác phẩm chạm khắc tựa như những bài thơ thị giác: hình người xuất hiện rồi chồng lấp lên nhau, miệng như cất lời hát hay lời nói, đôi tay vươn ra như muốn xuyên qua thời gian. Không chi tiết nào đơn thuần chỉ để trang trí. Mỗi đường nét đều góp phần kể một câu chuyện lớn hơn, ghi lại con người, vùng đất và tinh thần nơi đây.
Nghệ thuật Māori như sự kháng cự và đòi lại
Khi những tấm epa Motunui được đưa trở lại ánh sáng ban ngày, chúng mang dấu vết thời gian nhưng vẫn tràn đầy sinh lực. Các hình khắc uốn mình trong những tư thế năng động, đôi mắt mở to, miệng khắc với những đường nét dứt khoát – không phải giận dữ mà là sự khẳng định. Chúng như cất tiếng tuyên bố về sự trở lại, một lời khẳng định bản sắc từng bị đè nén qua thời kỳ thuộc địa và những tổn thương văn hóa.
Hành trình tiếp theo của chúng cũng khơi dậy nhiều tranh luận quyết liệt. Bị mang ra nước ngoài và qua tay nhiều nhà sưu tầm, những tấm epa trở thành biểu tượng gắn liền với câu hỏi về quyền sở hữu, công lý văn hóa và hành trình hồi hương. Thế nhưng chính trong cuộc đấu tranh ấy, giá trị của chúng càng được khẳng định. Chúng làm sáng rõ sức bền của nghệ thuật chạm khắc Māori, đồng thời thổi bùng cam kết mới đối với việc gìn giữ và bảo hộ di sản văn hóa.
Nghệ thuật chạm khắc gỗ Māori, hay whakairo, từ lâu đã là phương tiện thể hiện tài năng sâu sắc. Những quan sát ban đầu ghi nhận sự kết hợp hài hòa giữa công năng, thẩm mỹ và biểu tượng: ngay cả những vật dụng đời thường cũng toát lên vẻ tinh tế, được hình thành từ kỷ luật và chiều sâu tâm linh. Các nghệ nhân không chỉ là thợ thủ công mà còn là sử gia, triết gia và chuyên gia nghi lễ.
Ngày nay, truyền thống này vẫn sống động khi các nghệ nhân đương đại vừa tôn vinh các hình thức tổ tiên sử dụng, vừa thử nghiệm vật liệu và cách biểu đạt mới. Những wharenui hiện đại khắp Aotearoa trưng bày những tác phẩm chạm khắc nối quá khứ và hiện tại, mỗi tấm panel là cuộc đối thoại giữa họa tiết cổ xưa và bản sắc hiện đại. Whakairo vẫn luôn sống động, thở nhịp và không ngừng phát triển.
Việc phục hồi các tấm Motunui không chỉ là cứu vãn hiện vật. Đó còn là khôi phục tiếng nói – nhắc nhở rằng văn hóa tồn tại trong từng đường nét khắc bằng đôi tay bền bỉ, trong những câu chuyện in trên thớ gỗ và trong sức mạnh bền bỉ của nghệ thuật, cầu nối qua nhiều thế kỷ.
